کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی

حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر الهی خراسانی در گفت‌وگویی کوتاه با کمیته خبری نخستین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی بر ضرورت تغییر محتوای علوم انسانی بر مبنای فرهنگ و نیازهای بومی و اسلامی تاکید کرد. رئیس بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به مفهوم بومی‌سازی و اسلامی‌کردن علوم گفت: علوم جدید و مبانی آن‌ها با فرهنگ و نیازهای تمام بشر تناسب کافی ندارند. در ادامه مشروح این گفت‌وگوی کوتاه را می‌خوانیم.

 نظر شما در مورد مفهوم و ماهیت علوم انسانی اسلامی چیست؟

علوم انسانی به علومی گفته می‌شود که بر اساس نظام توحیدی به انسان و مسائل و مباحث آن می‌پردازد. در این نظام، مبنا و جهت علوم را حکمت اسلامی تعیین می‌کند.

علوم انسانی اسلامی عبارت از علومی است که انسان و ویژگی‌های فردی و اجتماعی او را در آینه تعالیم و دستورات اسلامی مورد بررسی قرار می‌دهد. طرح این بحث، زمینه مباحث دیگری چون: بومی‌سازی علوم، علم بومی، اسلامی‌سازی علوم، علم دینی و علم اسلامی گردیده است.

مراد از اسلامی‌کردن یا بومی‌سازی علوم، طرد علوم موجود نیست، بلکه مراد آن است که بتوانیم با تغییرهایی چند، علوم را با فرهنگ و نیازهای بومی متناسب سازیم، زیرا علوم جدید و مبانی آن‌ها با فرهنگ و نیازهای تمام بشر تناسب کافی ندارند. از این رو ضرورت دارد که مفاهیم، فرضیه‌ها و مبانی آن‌ها تصحیح و تعدیل و با عناصر و زیرساخت‌های بومی ترکیب شوند.

 در مقطع کنونی انقلاب اسلامی ایران، تا چه حد پیگیری این موضوع را ضروری می‌دانید؟

شناخت علوم انسانی در پرتو تعالیم و آموزه‌های اسلامی، ما را در رسیدن به یک نظام جامع اسلامی کمک شایانی می‌نماید؛ نظامی که در آن تمام بخش‌های جامعه از اقتصاد، مدیریت، سیاست، حقوق، فرهنگ و هنر و غیره براساس اصول و مبانی اسلامی سامان یافته‌اند. این امر مهم و خطیر در صورتی محقق می‌شود که اندیشمندان و صاحب‌نظران جامعه در دو مرحله کشف و تنقیح مبانی معرفتی این علوم و صدور آن به جوامع دیگر به منظور فراهم آوردن امکان مقایسه‌ میان مدل‌های معرفتی اسلامی و غیر اسلامی تلاش مستمر داشته باشند.

 جنابعالی برای نحوه تداوم پیگیری موضوع علوم انسانی اسلامی چه پیشنهادهایی دارید؟

پختگی و رونق مباحث علوم انسانی اسلامی، توجه به شرایط و لوازم منطقی‌ای است که به شرح زیر تقدیم می‌گردد:

• رشد این حرکت فکری نیازمند بازبینی و تنقیح و تحول در قوانین، برنامه‌ریزی‌ها، دیدگاه‌ها و نگرش‌های مختلف حاکم بر جامعه و پذیرش یک نظام جامع سازمان‌یافته به نام نظام جمهوری اسلامی می‌باشد. (تلاش برای تحقق وحدت رویه‌ها).
• توجه جدی به مقوله پژوهش در محیط‌های علمی به منظور کشف اصول و مبانی انسان‌شناسانه اسلامی، جهت‌گیری‌های معرفتی و روشی علوم انسانی اسلامی. (لازمه این امر برگزاری همایش‌ها، کارگاه‌های علمی و پژوهشی با محوریت موضوعاتی چون ماهیت تمدن‌ساز علوم انسانی اسلامی، ساختار هندسی و معرفتی علوم اسلامی، الگوهای انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی اسلامی، تطبیق مبانی و مبادی علوم انسانی اسلامی و غیر اسلامی، گذشته و حال و آینده علوم انسانی اسلامی و… می‌باشد.)
• بها دادن به مباحث علم‌شناسی و رونق معرفت‌های درجه دوم در کنار معرفت‌های درجه یک به منظور تنقیح و بازسازی مبادی و مبانی علوم انسانی اسلامی.
• درج واحدهای دانشگاهی و حوزوی با محوریت ماهیت، غایت، روش علوم انسانی اسلامی، مناسبات میان علوم انسانی اسلامی، ساختار علوم میان‌رشته‌ای مثل: مدیریت اسلامی، روان‌شناسی اسلامی، جامعه‌شناسی اسلامی و…

تعارض برخی از مفاهیم علوم انسانی کنونی ـ که متاسفانه در دانشگاه‌های ما هم تدریس می‌شوند ـ با مبانی دین اسلام، تنها یکی از مشکلات موجود این علوم است. حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی مصباح عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگویی کوتاه با کمیته خبری نخستین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی اشاره‌ای به این دغدغه‌ی اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی دارند که در ادامه آن را می‌خوانیم.

 ۱) نظر شما در مورد مفهوم و ماهیت علوم انسانی اسلامی چیست؟

اگر ما انسان را از نگاه دینی تعریف کنیم، و بعد متناسب با آن، روش‌های تحقیق‌مان را انتخاب کنیم، و دغدغه این را داشته باشیم که اصول و مبانی علوم انسانی مطابق با اسلام باشد، و نتایج و دستورالعمل‌های آنها مخالف عقاید و ارزش‌های اسلامی نباشد، در این صورت اسم این علوم را می‌توان «علوم انسانی اسلامی» گذاشت.

 ۲) در مقطع کنونی انقلاب اسلامی ایران، تا چه حد پی‌گیری این موضوع را ضروری می‌دانید؟

دین برنامه زندگی سعادتمندانه است. انقلاب اسلامی در پی احیای دین در همه ابعاد (و ازجمله بعد اجتماعی) آن بود. اهداف علوم انسانی و اهداف دین مقدس اسلام و انقلاب اسلامی، به نوعی هم‌پوشانی دارند. از این رو، حداقل انتظاری که وجود دارد آن است که نظریات و دستورالعمل‌های علوم انسانی نباید با دین تعارض پیدا کند. اما یک هدف حداکثری هم هست، و آن این است که  این نظریات و دستورالعمل‌ها یا مستقیماً از دین گرفته شده باشند و یا مبتنی بر مبانی دینی باشند. به نظر ما علوم انسانی‌ای که مبتنی بر مبانی اسلامی نیست، علوم انسانی ناقص و اشتباهی است و نمی‌تواند به اهدافش برسد و نه‌تنها نمی‌تواند جامعه اسلامی را به سرمنزل مقصود برساند، بلکه جامعه بشری را هم نمی‌تواند به سوی اهداف واقعی خود هدایت کند. ما باید به سوی اسلامی‌کردن علوم انسانی برویم، زیرا اهدافی که علوم انسانی دارد، فقط از طریق ارتباط پیداکردن و مبتنی‌شدن بر آموزه‌های اسلامی امکان‌پذیر است و این می‌تواند دروازه جدیدی را به روی بشریت باز کند تا حقایق را درست‌تر ببیند. در واقع، انسان و بشریتِ امروز، از یک روزنه کوچکی به علوم انسانی نگاه می‌کند. اگر از وحی و مبانی اسلامی استفاده کنیم، آنگاه بشریت می‌تواند به درک واقعیت انسان و روابط صحیح انسانی برسد.

 ۳) جنابعالی برای نحوه تداوم پی‌گیری موضوع علوم انسانی اسلامی چه پیشنهاداتی دارید؟

همان‌گونه که مقام معظم رهبری در دیدار با نخبگان حوزوی فرمودند: «ما نمی‌گوییم علوم انسانی غیرمفید است. ما می‌گوییم علوم انسانی به شکل کنونی، مضر است؛ این علوم انسانی مبتنی است بر جهان‌بینی‌ای غیر از جهان‌بینی ما.» آنچه امروز در دانشگاه، کتاب‌ها و… وجود دارد، صرف ترجمه با نگاه غیر‌انتقادی است؛ در واقع همان دیدگاه‌های ناقص و غلط غربی و شرقی به جامعه اسلامی منتقل شده است. شاید بتوان گفت، گام بعدی که باید برداشت این است که علوم انسانی را نقد عالمانه کنیم؛ البته نقدها می‌توانند روبنایی یا زیربنایی باشند. منظور از نقد روبنایی بررسی این نظریات بر اساس مبانی خودشان است؛ درحالی که، نقد زیربنایی به این معناست که مبانی آنها را به چالش بکشیم. برای این‌کار باید مبانی آن‌ها را استخراج و نقادی کرد و به عبارتی فلسفه علوم انسانی را باید نقد کنیم. قدم بعد، این است که این مبانی را به طور تطبیقی با مبانی فلسفی و معرفت‌شناختی اسلامی مقایسه کنیم و نقطه ضعف‌ها و ایرادهای آن‌ها را برملا و برطرف کنیم. و سرانجام، مرحله نهایی این است که از ریشه‌های سالمی که خودمان به وجود می‌آوریم، نهال جدیدی را برویانیم که برآمده از این عناصر صحیح باشد. البته این بدان معنا نیست که تمام مطالبی که در علوم غربی است، غلط است. بلکه معتقدیم باید آنها را نقادی کرد و عناصر صحیح آنها را استفاده و عناصر فاسدشان را کنار گذاشت. آن‌گاه می‌توان بر اساس آن مبانی صحیح، یک علوم انسانی جدیدی را پدید آورد که با اتکا به آموزه‌های اسلامی در جهت سعادت بشر کارآیی داشته باشد.

در خصوص تحول در علوم انسانی دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. هر چند که برخی از این نظرات در تقابل شدید با هم هستند، اما بررسی همه نظرات مطرح در این موضوع توسط نهادی که بی‌طرفانه و عالمانه به سمت تحقق علوم انسانیِ اسلامی حرکت کند لازمه دست‌یابی به برخی از اهداف تعیین‌شده در دهه‌ی پیشرفت و عدالت است.

دکتر محمدرضا مرندی در گفت‌وگو با کمیته‌ی خبری نخستین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی با اشاره به تفاوت اصلی میان علوم انسانی و علوم فنی و تجربی تصریح کرد: علوم انسانی مثل علوم دقیقه یا همان علوم فنی و تجربی نیستند که بر گزاره‌های معرفت‌شناختی و فلسفی و کلامی و انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی متفاوتی استوار نباشند. ما در غیر علوم انسانی با طبیعت و با اشیاء سر و کار داریم و اشیاء هم دارای اراده نیستند و ماهیتشان پیچیده نیست. ما روابط حاکمیت پدیده‌ها را در علوم طبیعی می شناسیم اما در علوم انسانی چون با انسان و جامعه‌ی انسانی سر و کار داریم، یکسری مبانی نظری موضوعیت پیدا می‌کنند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه افزود: در حال حاضر علوم انسانی موجود در دانشگاه‌های ما علومی هستند که در غرب و به طور خاص از قرن ۱۸ به بعد شکل گرفته‌اند و متاثر از نهضت ساینتیسم یا علم‌گرایی در غرب بوده و مبتنی بر یک مبانی نظری خاصی هستند که در غرب پس از رنسانس حاصل شد. یک انسان‌شناسی مادی‌گرایانه و یک معرفت‌شناسی نسبی‌گرایانه به عنوان پیش‌فرض‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی در آن نهفته است. به همین دلیل به طور طبیعی نتایج علمی برخاسته از این مبانی نظری خیلی متفاوت از نتایجی علمی است که ما متاثر از مبانی نظری فلسفی و معرفت‌شناختی خودمان در مکتب اسلام به آن می‌رسیم.

وی در توضیح مبانی معرفت‌شناختی دین اسلام اظهار داشت: ما جهان‌شناسی‌مان دنیامحورانه نیست. معرفت‌شناسی ما نسبی‌گرایانه نیست و انسان‌شناسی‌مان غریزه‌محورانه نیست. اما انسان‌شناسی غربی که در حقیقت انسان را همانند دیگر حیوانات یک موجود غریزه محور می‌داند، وجود عنصری به نام فطرت در وجود انسان را انکار می‌کند. بنابراین موقعی که ما حرف از علوم انسانی اسلامی می‌زنیم مفهومش این است که می‌خواهیم یک علوم انسانی را حاصل بکنیم که بر گزاره‌ها و پیش فرض‌های معرفتی، فلسفی، کلامی جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی دینی استوار باشد نه بر مبانی غربی.

عضو کمیته‌ی تحول در علوم سیاسی شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ به سوالی مبنی بر حساسیت موضوع علوم انسانیِ اسلامی در مقطع کنونی انقلاب اسلامی گفت: اینقدر این موضوع ضروری هست که عدم طرح این مسئله به منزله‌ی مار در آستین پروراندن هست. علوم تجربی و علوم فنی و مهندسی که جامعه را هدایت نمی‌کند. آنچه که جامعه را هدایت می‌کند علوم انسانی است. حال اگر علوم انسانی نتواند جامعه را هدایت کند و به سمت گمراهی پیش برد در حقیقت تمام اهداف انقلاب اسلامی و بلکه اهداف اسلام در این مسیر ذبح می‌شود. ما در حقیقت با ترویج این علوم انسانی وارداتی در دانشگاه‌هایمان، با دست خودمان برای اندیشه اسلامی و برای انقلاب اسلامی دشمن تربیت می‌کنیم. چون این علوم موجود در دانشگاه‌ها به‌گونه‌ای هستند که در تعارض با مبانی اسلامی و تفکر اسلامی ما در همه‌ی عرصه‌های علوم اجتماعی است. لذا حیات نظام جمهوری اسلامی به بازنگری در علوم انسانی است. در مرحله‌ی بعد از بقا و حیات، بحث کارآمدی و پویایی نظام اسلامی در سایه‌ی ارائه‌ی الگوهایی برگرفته شده از متن دین است که با این بازنگری‌ها در حقیقت حاصل می‌شود.

دکتر مرندی در ادامه با بیان اینکه باید کار عمیقی در این حوزه انجام بگیرد، تصریح کرد: یک نهاد مرکزی که قائدتاً باید شورای عالی انقلاب فرهنگی باشد باید متولی این امر گردد. باید یک کار منسجم و عمیقی با استفاده از صاحب‌نظرانی که هم به مبانی دینی کاملاً آشنا باشند و هم با علوم جدید، صورت بگیرد. یعنی هم علوم انسانی جدید را بشناسند و هم مبانی دینی را. کار شعاری و ناپخته نباشد. یعنی این طور نباشد که ما اگر می‌خواهیم از یک چاله‌ای دربیاییم ما را در یک چاهی بیاندازند.

وی با اشاره به وجود دیدگاه‌های افراطی و تفریطی در اسلامی کردن علوم انسانی افزود: بعضی می‌گویند که علم، اسلامی و غیر اسلامی ندارد. البته یک دیدگاه طرف مقابلش این هست که تصور غلطی از اسلامی کردن علوم بشود. یعنی ما بخواهیم دوباره چرخ علوم انسانی را اختراع کنیم و اصلاً به این تجربه بشری و دستاوردهای بشری به هیچ وجه توجه نکنیم که این دیدگاه غلطی است. ما چیزهایی که دیگران تجربه‌کرده‌اند و در حقیقت انباشت علم بشری است را که نباید دور بیاندازیم، بلکه باید با معیار دینی و عقلایی خودمان بسنجیم و آنهایی که قابل استفاده است را به‌کار ببریم.

دکتر مرندی در پایان با تاکید بر لزوم استمرار و انسجام فعالیت‌های اسلامی‌سازی علوم انسانی گفت: این‌طور نیست که بحث تحول در علوم انسانی چیزی باشد که دو ساله انجام بشود. اولاً خود این فرایند طولانی است و باید بپذیریم و بعد هم انتها ندارد. یعنی حتی بعد از اینکه فرایند اصلاح علوم انسانی انجام شد، باید یک کمیته یا ستادی وجود داشته باشد که همواره روی این موضوع کار بکند.

در پی تمدید مهلت ارسال چکیده مقالات از ۳۰ مهرماه به ۳۰ آبان‌ماه تعداد بسیار زیادی چکیده مقاله به دبیرخانه کنگره ارسال شد که دریافت بیش از ۱۰۰ چکیده در دو روز پایانی گواهی بر استقبال گسترده و قابل تامل استادان دانشگاه، حوزویان و پژوهشگران علوم انسانی می‌باشد.

این استقبال گسترده نشان از اهتمام خیل عظیمی از دانشگاهیان برای تحقق علوم انسانی اسلامی را می‌دهد و وظیفه‌ی برگزارکنندگان این کنگره را دوچندان می‌کند.

پس از ۳ روز از اتمام مهلت دریافت چکیده مقالات، دبیرخانه‌ی کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی شاهد تماس‌ها و ایمیل‌های بسیاری به منظور تمدید مهلت ارسال چکیده مقالات بوده است. با احترام به درخواست شما پژوهشگران، این مهلت تا ساعت ۲۴ روز جمعه مورخ ۱۱ آذر ۱۳۹۰ تمدید می‌گردد. این تاریخ به هیچ عنوان تمدید نخواهد شد.