حجت الاسلام والمسلمین حسین دیبا
مقدمه
تحول علوم انسانی، ایده‌ای است که اجرای آن به تبیین‌های تئوریک و زدودن ابهام‌های نظری در عرصۀ اندیشه و برطرف ساختن مشکلات عملی از طریق ارائۀ راهکارهای مؤثر نیازمند است و اگرچه در این زمینه تلاش‌های ستودنی فراوانی انجام شده، با در نظر گرفتن گسترۀ این ایده و زوایای گوناگون آن تاکنون جمع‌بندی مقبولی عرضه نشده است. در این مقاله اهتمام خواهد شد در دو مرحله دربارۀ این موضوع مهم بحث شود. در بخش نخست، مشکلات نظری و عملی فراروی اسلامی‌سازی علوم انسانی طرح و بررسی شده است.
مشکلات نظری در مسئلۀ اسلامی‌سازی علوم انسانی
با مرور کوتاه نظریه‌های شکل‌گرفته در زمینۀ اسلامی‌سازی علوم می‌توان به روشنی دریافت که مشکلات خاصی فراروی این نظریات وجود دارد. اگر این مشکلات و نیز ابهام‌های موجود در آنها برطرف نگردد، شکل‌گیری نظریه‌ای جامع دربارۀ اسلامی‌سازی علوم با دشواری روبه‌رو خواهد بود. سیر چینش مطالب در این مقاله بر خلاف بیشتر نوشتارها و تحقیقات موجود، که رویکردمحورند، مسئله‌محور خواهد بود و در ذیل هر مسئله به مشکلات هر رویکرد در مواجهه با مسئله اشاره خواهد شد. بر این اساس اگرچه رویکردهای متنوع و گوناگونی در مسئلۀ اسلامی‌سازی علوم وجود دارد، در ادامه با محوریت مشکلات و ابهام‌های فراروی به مهم‌ترین رویکردها در این زمینه اشاره خواهد شد.
۱-۱٫ مشکل چگونگی مواجهه با علوم انسانی موجود با توجه به متأثر بودن آنها از مبانی فلسفی غیردینی
بسیاری از رویکردها در مسئلۀ اسلامی‌سازی علوم انسانی با اشاره به مشکل فوق، لزوم پایه‌ریزی علم دینی را مطرح کرده و این مسئله را این چنین توضیح داده‌اند که علوم انسانی موجود به لحاظ معرفت‌شناختی براساس پوزیتیویسم شکل گرفته‌اند و ازهمین‌رو این علوم در روش تحقیق خود از زاویۀ تنگ ادراکات حسی به مسائل علم نگاه می‌کنند و افزون‌براین به لحاظ مبانی جهان‌شناسانه و انسان‌شناسانه نیز علوم انسانی فعلی، ضمن آنکه نقش خدا را در زندگی انسان حذف کرده یا به حاشیه برده‌اند، تصویری اومانیستی از معنای زندگی ارائه می‌دهند که در آن انسان و سعادت دنیوی او محور همۀ امور است. بر این اساس چنین گفته می‌شود که علوم انسانی موجود به دلیل ابتنا بر مبانی مردود نزد دین اسلام دچار مشکل هستند، امّا اینکه این مشکل تا چه حد است و مواجهۀ ما با آن باید چگونه باشد یکی از مشکلات و ابهامات جدی فراروی رویکردهای موجود در اسلامی‌سازی علوم انسانی است. در این قسمت دو دیدگاه مشهور در مواجهه با مشکل یادشده بررسی شده است: