دکتر سید محمدتقی موحد ابطحی
آیت‌الله جوادی آملی با ارائه دیدگاهی جدید دربارۀ علم و دین و چگونگی رفع اختلاف ها و تعارضات و همچنین با ارائه تبیینی دیگر از مشکلات عصر حاضر، زمینه های طرح مسئلۀ علم دینی، به شکلی که توسط برخی طرفداران علم دینی در کشور مورد بحث و گفت وگو قرار گرفته است، را از بین می برند. در این مقاله ضمن ارائه خلاص های از دیدگاه ایشان، سعی شده است یکی از ابهامات موجود در نظریۀ ایشان برطرف شود.
توسعه معنایی علم و دین
آیت‌الله جوادی آملی، حقیقت علم را عین کاشفیت از واقع می‌دانند و عقل را به عنوان روشی برای شناخت واقع به چهار بخش تقسیم می‌کنند:
عقل تجربی که در علوم طبیعی و انسانی استفاده می‌شود؛
عقل نیمه تجریدی که در ریاضیات کاربرد دارد؛
عقل تجریدی که در فلسفه استعمال می‌شود؛
عقل ناب که در عرفان نظری به کار میآید.
ایشان همچنین تعریف توسعه‌یافته‌تری از دین، تحت عنوان دین جامع را بیان می‌کنند: «دین جامع (دین توحیدی) عبارت است از شناخت خداوند و تبیین اسماء، صفات و افعال پروردگار».
دینی بودن علم
در دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی:
هر آنچه در این عالم است یا قول خداوند و کتاب تشریع اوست یا فعل خداوند و کتاب تکوین او.
مبین قول خداوند، دلیل نقلی و کاشف فعل خداوند دلیل عقلی است.
دستاوردهای روش نقلی در فهم قول خداوند، علم دینی به‌شمار میآید.
آنچه هم که به‌وسیله عقل حاصل می‌شود و پرده از اسرار خلقت برمی‌دارد، علم دینی قلمداد می‌شود.
در این دیدگاه «همه علوم، اسلامی هستند و ما اصولاً علم غیراسلامی نداریم تا گفته شود تفاوت فیزیک اسلامی با فیزیک غیر اسلامی چیست». به عقیدۀ آیت‌الله جوادی آملی، علم اگر علم باشد (نه وهم و فرضیه) نمی‌تواند غیراسلامی باشد؛ زیرا علم صائب، تفسیر خلقت و فعل الهی است و تبیین کار خدا حتماً اسلامی است. در این دیدگاه علم اصولاً دینی است و بحث دربارۀ دینی کردن علوم معنایی ندارد و تنها بحث معقول در این زمینه آن است که آیا چیزی علم یا علمی هست یا خیر؟ اما چه زمانی باوری علم یا علمی خواهد شد و حجیت شرعی خواهد یافت؟ و اجازه داریم آن را به شارع نسبت دهیم؟
حجیت شرعی یافته‌های یقینی عقل
حجیت در منطق به معنای کاشفیت از واقع است و استدلالی حجت است که میان مقدمات و نتیجۀ آن، ارتباط ضروری برقرار باشد. به بیان دیگر حجیت منطقی مترادف با یقین منطقی است. مطابق نظر آیت‌الله جوادی آملی اگر دستاوردهای عقلی، حجیت منطقی داشته باشند، بی‌شک حجیت شرعی (اصولی) هم دارند و می‌توان آنها را به شارع نسبت داد. به عبارت دیگر، چنین قضایایی بی‌شک در زمرۀ دین جامع قرار می‌گیرند و در این بین قضیه‌ای به لحاظ منطقی یقینی است که یا خود، یقینی باشد، یا به روش معتبر قیاسی از مقدمات یقینی حاصل شده باشد.
یقینی نبودن اکثریت یافته‌های علوم تجربی
اما نکته اینجاست که هم مطابق منطق قدیم، هم مطابق معرفت‌شناسی جدید و فلسفه علم، بخش زیادی از دستاوردهای علوم تجربی، ظنی هستند و حجیت منطقی ندارند. آیت‌الله جوادی آملی نیز معتقدند که در علوم تجربی، دستیابی به یقین منطقی بسیار دشوار است.
الف)یقینی نبودن محسوسات
به عقیده آیت‌الله جوادی آملی در قضایای حسّی، چند مشکل وجود دارد که حصول یقین دربارۀ آنها را دشوار می‌کند:
قضیّه حسّی، گاهی پیچیده است و هماره مانند گرمی آتش روشن نیست.
قضیّه حسّی چون در تماس مستقیم با حواس است و نیروی احساس با دادههای بیرون خود فعل و انفعال دارد، هرگز عین آنچه در خارج است، از کانال حس به ذهن منتقل نمیشود.
بر فرض امانتداری حِسّ و اینکه نیروی احساس توان انتقال عین خارج را داشته باشد، تصرفهای متنوع ذهن در دادههای حس، مایۀ به هم ریختگی پیوند ذهن و عین می‌شود؛ بنابراین، نمیتوان قضیه حسی را از یقینات شمرد.
البته آیت‌الله جوادی آملی با ارائه ادله‌ای سعی دارند نشان دهند که این نوع مشکلات جریان یقین از راه حس را دشوار می‌کند، نه محال:
قضیه حسیِ پیچیده به قضیه حسی ساده قابل تحویل است.
گرچه فعل و انفعال عین و ذهن درست است، اصل ادراک مجرد است و نیل به صورت علمی مجرد حسی ممکن است.
پرهیز از دخالت ذهن با ممارست و تمرین عقلی، میسور است.