مشروح سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مرکز پژوهش های علوم انسانیِ اسلامی صدرا در نخستین هم اندیشی میزبانی در سبک زندگی اسلامی، قم- مورخ 14/6/92
بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین، الصلاه والسلام علی محمد و اله الطیبین الطاهرین.
مهم ترین هدف نظام جمهوری اسلامی، زمینه سازی برای شکل گیری تمدن نوین اسلامی است. مقام معظم رهبری، چهار مرحله عمده برای شکل گیری این تمدن معرفی می کنند، مرحله اول، انقلاب اسلامی که به لطف الهی محقق شد؛ مرحله دوم، تشکیل نظام اسلامی که تا حد زیادی به ثمر نشسته هرچند تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله دارد؛ مرحله سوم، تشکیل دولت اسلامی که تاکنون گام های خوبی برای آن برداشته شده و مرحله چهارم، ایجاد جامعه و کشور اسلامی که ما هم اکنون در این مرحله قرار داریم. باید توجه داشت که مهم ترین مشخصه جامعه اسلامی، جاری و ساری شدن سبک زندگی اسلامی در آن جامعه است. در حقیقت، به تعبیر رهبر معظم انقلاب، اگر برای تمدن دو وجه سخت افزاری و نرم افزاری در نظر بگیریم، سبک زندگی اسلامی، وجه نرم افزاری این تمدن را تشکیل خواهد داد. در واقع، اگر جامعه ای بخواهد به پیشرفت همه جانبه دست پیدا کند، باید سبک زندگی مطلوب خودش را در رگ های آن جامعه جاری کند. ما هم که امروز به دنبال پیشرفت همه جانبه و البته جهشی و آن هم بر اساس الگوی اسلامی- ایرانی هستیم، باید ابتدا سبک زندگی اسلامی که به اعتقاد ما مترقی ترین سبک زندگی است و ما را به حیات طیبه مورد نظر قرآن می رساند، سامان دهیم و آنرا در رگ های جامعه خودمان جاری کنیم.
روشن است که سبک زندگی قلمرو وسیعی دارد و شامل صدها موضوع اصلی و فرعی است که مانند قطعات یک پازل بزرگ با یکدیگر ارتباط منطقی دارند. یکی از این موضوعات گردشگری است. همه تایید می کنند که کشور ما از استعداد تبدیل شدن به یکی از مهم ترین قطب های گردشگری در جهان برخوردار است. البته برخلاف تصور رایج، گسترش و تقویت گردشگری در ایران، مستلزم کنار گذاشتن سنت ها و ارزش های اسلامی نیست. اتفاقاً ما معتقدیم که مهم ترین مزیّت ایران در عرصه گردشگری همین سنت ها و ارزش های اسلامی است که قادر است طیف های وسیعی از گردشگران معنویت گرا در جهان را جذب کند. تاکید می کنم، کسانی که در ایران به دنبال توسعه صنعت توریسم هستند، می بایست توجه داشته باشند که توریسم با مدل غربی در ایران شانسی برای رشد ندارد؛ یعنی این نوع از توریسم که بخش های زیادی از آن در تضاد با فرهنگ دینی و ملی ماست، هیچوقت در ایران فراگیر نمی شود و رونق پیدا نمی کند؛ علت هم روشن است؛ مردم چنین توریسمی را برنمی تابند و در برابر گسترش آن مقاومت می کنند. در نقطه مقابل، گردشگری اسلامی در ایران که مدتی است مطرح شده، به شکل طبیعی از زمینه رشد بهره مند است و می تواند راه نجاتی برای رکود صنعت گردشگری در ایران به حساب آید. البته توجه به این نکته ضروری است که ما در گردشگری فقط به دنبال تولید ثروت نیستیم بلکه اثرگذاری فرهنگی و انتقال پیام اسلام ناب و انقلاب فی نفسه برای ما یک هدف مهم قلمداد می شود، ضمن آنکه با تولید ثروت منافاتی هم ندارد.
در بحث گردشگری عناصر متعدد و مهمی دخالت دارند، حتماً یکی از این عناصر، بحث میزبانی به مثابه یک سیستم است که در قالب مهمانسراها یا هتل ها بروز و ظهور دارد. در سال های اخیر، شاهد ساخت یا نوسازی مهمانسراها در کشور خصوصاً در شهرهای زیارتی هستیم. سئوال مهم در اینجا این است که چرا مهمانسراهای ایرانی نباید رنگ و بوی اسلامی و ایرانی داشته باشند؟! آیا نمی توان مبتنی بر آیات و روایات یک الگو برای مهمانداری از مرحله طراحی و ساخت مهمانسراها تا مرحله فعال سازی و اداره آنها در نظرگرفت؟ از نظر من به این موضوع هم می توان رویکرد حداقلی داشت و هم رویکرد حداکثری؛ تلفیق این دو رویکرد هم امکان پذیر است. در بعضی جاها می توان همین سیستم مهمانداری موجود را به الگوی اسلامی نزدیک کرد و در مواردی هم می توان صفر تا صد کار را بر مبنای این الگو پیش برد. به حمدالله امروز در بین صاحبان صنعت هتل داری در ایران آمادگی برای هر دو رویکرد مشاهده می شود. خیلی از کسانی که در این زمینه کار می کنند متدین هستند و دغدغه اسلامی دارند و لذا می توان با کمک خود این افراد این حرکت را آغاز کرد. البته باید توجه داشت که ما می خواهیم الگوی میزبانی از بطن تعالیم اسلامی استخراج بشود نه اینکه یک چیز ذهنی و سلیقه ای را به اسلام نسبت بدهیم! البته عمده روایاتی که در موضوع میزبانی داریم، به طور طبیعی و متناسب با اقتضای تاریخی، به جنبه فردی میزبانی توجه داشته نه به جنبه سیستمی. بنابراین، در اینجا کار اجتهادی از سوی فقهای ذی صلاح ضروی است. فقط یک فقیه مجرب است که می تواند از بطن آیات و روایات نظر اسلام را در این زمینه استخراج کند. من برای نمونه روایاتی را انتخاب کرده ام که از باب آشنایی اجمالی شما با اهمیّت قضیه و تبرک جلسه، تعدادی از این روایات را خدمتتان می خوانم. مجدداً تاکید می کنم که از این روایات مستقیماً نمی توان به نظام میزبانی با روش های امروزی دست یافت بلکه باید از آنها به طور روشمند برای کشف نظام استنباط کرد. در اینجا ممکن است کسی به ما اشکال بکند که مهمانسراداری، امروز یک کسب و کار یا خرید خدمت است لذا شما چگونه می خواهید به این کار مثلاً رنگ احسان یا کرامت بدهید؟ در پاسخ عرض می کنیم که بله، قبول داریم که هتل داری خرید خدمت است و حق دو طرفه است، لکن ما که به سکولاریسم در حوزه کسب و کار اعتقادی نداریم؛ ما بر این باوریم که می توان در کسب و کار و تجارت احسان نیز کرد و از این طریق با نیت خالص به عبادت هم پرداخت؛ ایندو با هم منافات ندارد.
پیامبر گرامی اسلام (ص) در اهمیت میزبانی در اسلام می فرمایند : «لایضیف الضیف الا کل مؤمن، و من مکارم الاخلاق قراء الضیف» یعنی از مهمان پذیرایی نمی کند، مگر آنکه مؤمن است. یعنی میزبانی در اسلام از خصوصیات مؤمن است. بعد هم می فرمایند، مهمان نوازی، از مکارم اخلاق است. در جای دیگر، رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند : «لا تزال امتی بخیر ما تحابوا و قرو الضیف» یعنی امت من همواره در خیر و خوبی اند تا زمانیکه یکدیگر را دوست بدارند و مهمان نواز باشند. در ارشاد القلوب نقل شده که روزی امیرالمؤمین علی (ع) گریه می کرد؛ سبب گریه را از حضرت سئوال کردند؛ امام (ع) در پاسخ فرمودند، هفت روز است که مهمانی بر ما وارد نشده است! نظیر این مطلب درباره حضرت ابراهیم (ع) هم وارد شده است و نشان از اهمیت فوق العاده مهمانداری نزد خداوند متعال است. ما در روایت داریم که میزبانی موجب افزایش رزق است؛ گناهان انسان را محو می کند؛ باب بهشت را به روی انسان باز می کند و متقابلاً باب دوزخ را به روی انسان می بندد. در روایات سفارش شده مهمان برای میزبان دعا کند چراکه این بهترین پاداش برای میزبان است. امام صادق (ع) می فرمایند، یکی از حقوق واجب مؤمن، این است که دعوتش پذیرفته شود. یعنی قضیه دو طرفه است. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرمایند، از اخلاق پیامبران و مؤمنان راستین، این است که چون یکدیگر را می بینند، خوش رویی می نمایند و هرگاه به هم می رسند، دست می دهند. آنقدر موضوع درست میزبانی کردن در اسلام مهم است که امام صادق (ع) می فرمایند، هر کس گروهی را مهمان کند و از آنها بد پذیرایی کند، او از کسانی است که ستم کرده است! رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند، صاحب خانه قبل از دیگران می نوشد، و بعد از همه، دست هایش را می شوید. یا داریم که فرمودند، صاحب خانه روزه مستحبی نگیرد مگر با اجازه مهمان.
در خصوص پرهیز از تجملات در میزبانی نیز در روایات تاکیدات فراوانی داریم. پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرمایند، نشانه احترام شخص به برادرش، این است که هدیه تقدیمی او را بپذیرد و از همان چیزی که آماده دارد، به او تقدیم کند، و خود را برای برادرش به سختی نیندازد. خود پیامبر(ص) می فرمایند، من اهل تکلف نیستم. امام کاظم (ع) می فرمایند، پیامبر خدا از خوردن ولیمه ای که به توانگران اختصاص می یابد و فقرا در آن جایی ندارند نهی فرمود. ملاحظه بفرمایید که تجمل گرایی در اسلام امری صد در صد مذموم است؛ آنوقت می آیند در مشهد مقدس و در جوار حرم رضوی (ع) برای زائران هتل هایی شبیه کاخ درست می کنند. چه اتفاقی افتاده که بعضی ها تا این حد از اسلام دور شده اند؟ توجه داشته باشید، چه در زیارت و چه در غیر زیارت، تجمل گرایی ممنوع است؛ اسلام دوست ندارد در موضوع گردشگری فاصله غنی و فقیر ایجاد شود.
به هرحال ما علاقه مندیم موضوع میزبانی به مثابه یک نظام مورد بحث و بررسی صاحب نظران قرار بگیرد و درباره آن تولید فکری شود. البته همانطور که عرض شد، بعضی امور به پژوهش چندانی نیاز ندارد. روشن است و می بایست در کوتاه مدت اجرا شود. اما بعضی امور که ما از آن به امور مبنایی تعبیر می کنیم نیازمند پژوهش و کار اجتهادی است و باید در انتظار به ثمر نشستن پژوهش ها بود.