با عنایت به اشارات مشترک فرهنگ‌شناسان و اندیشمندان در خصوص تعریف فرهنگ و پذیرش اجماع نسبی آنها بر سر مفهوم فرهنگ اگر قائل به این باشیم که فرهنگ شامل ارزشها، هنجارها، باورها و شیوه‌های زندگی، نمادها و مجموعه اندوخته‌های مادی و معنوی است می‌توان جایگاه و پایگاه فرهنگ را در متن حیات اجتماعی بشر کاوید و به تصویر کشید. مجموعه بیانات رهبری در حوزه فر هنگ به ترتیب زیر دسته بندی و تفکیک شده است:بخش اول: مبانی فرهنگ این بخش شامل دو حوزه مرتبط اما مجزا است که در دو فصل ارائه شده است:فصل اول: فلسفه فرهنگ این فصل شامل مجموعه مباحثی است که کلیات موضوع فرهنگ را در بر می گیرد: تعریف فرهنگ، اهمیت و جایگاه فرهنگ، عناصر و شیوه های تغییر فرهنگ، عوامل و فرایندهای موثر بر شکل گیری فرهنگ.فصل دوم: مبانی فرهنگ اسلامی رهبری تعریف مشخصی از فرهنگ و عناصر و اجزا آن ارائه می کنند. اما این تعریف و عناصر موجده آن در چارچوب تفکر دینی و بر پایه جهان بینی توحیدی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است: ” اگر از اين بحث ميکنيم که بايد آزادي باشد، يا انتخاب و اختيار در جامعه براي مردم وجود داشته باشد، يا هر يک از سياستهاي عمومي و کلّي را مورد بحث قرار ميدهيم، براي هر کدام از اينها مبنايي وجود دارد. اگر از ما بپرسند چرا مردم بايد حق رأي داشته باشند، يک استدلال فکري و منطقي پشت سرش وجود دارد؛ معلوم است چرا. همه آنچه که در زمينه برنامهريزيها، خطوط اصلي برنامهها را تشکيل ميدهد، يک سر اين برنامههاي اصلي وصل است به آبشخور انديشه اسلامي، جهانبيني اسلامي، تلقّي و برداشت اسلامي؛ که اين ايمان ماست، اعتقاد ماست، دين ماست؛ براساس آن برداشت و آن تلقّي است که وظايف خودمان را مشخّص ميکنيم و ميخواهيم به آنها عمل کنيم. آن مبناي فکري چيست؟ به طور کوتاه و خلاصه از اينجا بايد شروع کنيم و ببينيم که آن خطوط اصلي تلقّي و بينش اسلام از کائنات، از عالم و از انسان چيست. البته اين مخصوص اسلام هم نيست. همه اديان ـ اگر تحريف نشده باشند ـ در مبناي صحيح و ريشه اصلي خودشان همين بينش را دارند. اسلامِ سالم و دست نخورده و متّکي به منابع متقن، در اختيار ماست. بقيه اديان ممکن است اين خصوصيات را نداشته باشند”. بنابراین در مجموعه حاضر با تدقیق در کل بیانات رهبری سعی شده مبانی اندیشه اسلامی از نظر ایشان استخراج گردد. این فصل در مجموع مباحث زیر را شامل می شود:- جهان بینی توحیدی- اهداف نظامی اسلامی- ارزشها و ضد ارزشها در اسلام- حدود اسلامی- راه علاج مشکلات: تکیه بر مبانی- منابع شناخت- مراحل تحقق اهداف اسلامی بخش دوم: عرصه های فرهنگ اسلامی در بخش دوم این مجموعه ابعاد مختلف فرهنگ اسلامی به تفکیک آمده است. این بخش خود شامل ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و علمی است که هر بعد حوزه های گوناگونی را در بر می گیرد:فرهنگ و سیاست شاید بتوان گفت بیشترین و جامعترین دیدگاههای رهبری در حوزه فرهنگ، مربوط به مباحث سیاسی است. رهبری، نظام سیاسی اسلام را نظامی جامع و کامل می داند که از هر جهت می تواند پاسخگوی نیازهای گوناگون جامعه باشد. این نظام مبتنی بر مبانی اندیشه اسلامی شکل می گیرد و دارای چارچوبها، اهداف و فرایندهای خاصی است. در نظام فکری رهبری، بیشترین همخوانی و همسویی بین فرهنگ سیاسی اسلام و جهان بینی توحیدی هست. امکان ارائه همه مطالب این بخش در مجموعه حاضر نیست. به علت حجم و کیفیت بالا بهتر دیده شد مطالب سیاسی بیان شده توسط رهبری در مجموعه ای مجزا ارائه گردد. در اینجا صرفا نقاط تماس حوزه فرهنگ و سیاست و مطالب سیاسی که وجه فرهنگی واضح و روشنی دارند آمده است. همچنین مطالبی که فرهنگ آزادی و فرهنگ انتقاد را مورد بررسی قرار داده اند در اینجا آورده شده است.فصل اول: فرهنگ سیاسی اسلام بخشی از مباحث فصل: مبانی فرهنگ سیاسی اسلام، اهداف سیاسی در فرهنگ اسلامی، ، شاخصهای دولت اصولگرا و فرهنگ سلطه. فصل دوم: فرهنگ آزادی در نظام سیاسی اسلام رهبری در مورد مقوله آزادی و ابعاد و عناصر مرتبط با آن در شرایط مختلف بیاناتی ارائه نموده اند. آنچه ایشان در این خصوص عرضه داشته اند ماهیتی سیال و منعطف دارد به گونه ای که هم می تواند ذیل مباحث اجتماعی عرضه گردد و هم به عنوان موضوعی که با سیاست ارتباطی تنگاتنگ دارد در نظر گرفته شود. اما در این مجموعه با توجه به اینکه بیشتر فرمایشات رهبری در مورد آزادی در ارتباط با حوزه سیاسی مطرح شده تصمیم گرفته شد در فصلی مجزا و ذیل قسمت فرهنگ و سیاست بیاید. موضوعات زیر در این فصل آمده است: اهمیت و ارزش آزادی، مفهوم آزادی، حدود آزادی، ، آداب آزادی، مبانی آزادی اسلامی و تفاوت آن با آزادی در فرهنگ غرب، آزادی اندیشه، ، آزادی بیان و آزادی عمل.فصل سوم: فرهنگ انتقاد در نظام سیاسی اسلام آنچه در مورد مبحث آزادی بیان شد در مورد فرهنگ انتقاد نیز صادق است.فرهنگ و اجتماع رهبری عرصه میانی فرهنگ را به عنوان شكل دهندهي به ذهن و رفتار عمومي جامعه در نظر می گیرد. این عرصه شامل بخشها و عناوین متعددی است. مثل فرهنگ رانندگی، فرهنگ کار، فرهنگ مصرف و… اما حجم توجه و پرداخت رهبری به عناوین مذکور یکسان نیست. در برخی مواردـ مثل فرهنگ اداریـ اشاره ای گذرا صورت گرفته و در مورد برخی دیگر از موضوعات مثل فرهنگ خانواده به تفصیل بحث شده است. در اینجا ابتدا مباحث کلیی که اهمیت و ضرورت فرهنگ عمومی را محور قرار داده است در فصلی مجزا آمده است. برخی ابعاد فرهنگ عمومی نیز مورد تاکید بوده اما حجم مطالب مرتبط با آن بسیار کم بوده است. این نوع عناوین در فصل دوم در حد طرح عناوین آمده است. اما برخی ابعاد فرهنگ عمومی مثل خانواده و اسراف که به تفصیل در مورد آن صحبت شده در فصلهای جداگانه عرضه شده است.فصل اول: فرهنگ عمومی فصل دوم: برخی ابعاد فرهنگ عمومی1. پرهیز از قانون شکنی2. ضرورت ارتباط و مساعدت به همدیگر3. امر به معروف و نهی از منکر4. ضرورت پایبندی به نظم توسط افراد جامعه5. ضرورت همدلی با دیگران6. ضرورت حمایت و کمک به یتیمان7. ضرورت رعایت همسایگان8. فرهنگ دینداری9. فرهنگ کار فصل سوم: جایگاه مصرف و اسراف در فرهنگ عمومی فصل چهارم: هویت ملی فصل پنجم: اعتماد به نفس ملی فصل ششم: زن و خانواده فصل هفتم: فرهنگ بسیج فرهنگ توسعه رویکرد رهبری در حوزه فرهنگ رویکردی فرایندی است: ایده ها منبعث از مبانی خاصی است و مسیر مشخصی را تصویر و تدبیر می کند و اهداف نهایی مورد نظر نیز مشخص است. در این رویکرد یک نقطه نهایی وجود دارد که کمال مطلوب جهان بینی توحیدی است. در این منزل نهایی شاخصهای جامعه مطلوب در تمام ابعاد مشخص است و همه نهادها و افراد موظف و مسئول به حرکت به سمت این جامعه آرمانی می باشند. مباحث این قسمت مبین برخی ابعاد و عناصر گوناگون توسعه که مرتبط با مقوله فرهنگ می باشد آمده است: رابطه ارزشها و تحول و پیشرفت، تجدد و پیشرفت ، سیر تاریخی بحث تجدد، ویژگی‌ها و اهداف جامعه مطلوب اسلامی، ابعاد توسعه، شرایط و الزامات دستیابی به پیشرفت و تبعات فرهنگی الگوهای غربی پیشرفت و علت آن.علم و فرهنگ مبتنی بر نظریه پارسنز، یکی از خرده نظامها، خرده نظام فرهنگی است که دارای رابطه متقابل با حوزه های دیگر است: فرهنگ و اقتصاد، فرهنگ و سیاست و فرهنگ و اجتماع. برخی رابطه نظام کلان فرهنگی با مقوله های فرهنگی خردتر را تحت عنوان “فرهنگ فرهنگ” نامگذاری نموده اند. علم و پژوهش ذیل همین عنوان تعریف می شود. بیشتر مباحث مورد نظر رهبری در حوزه علم که مرتبط با مقوله فرهنگ است مربوط به جنبش تولید علم می باشد. در حقیقت نهادهای علمی موظف و مسئول به تولید، تبیین و انتشار مقوله ها و موضوعات فرهنگی هستند. این قسمت شامل مباحث زیر است:اهمیت و جایگاه علم در فرهنگ، آسیبها، کمبودها و مشکلات ما در حوزه علم، جنبش تولید علم، تفکر غلط و درست در مورد علم، حوزه‌های تولید علم، زمینه‌های فرهنگی تولید علم.بخش سوم: جبهه فرهنگی گفته شد نظرگاه رهبری در مورد فرهنگ متکی به مبانی اندیشه اسلامی است. در این رویکرد نبرد حق و باطل مفهومی است بنیادین که در همه جا حضور دارد. بنابراین همواره بین طرفداران جبهه حق و حامیان جبهه باطل تعارض و مخاصمه وجود دارد. این تعارض و مخاصمه در تمام عرصه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دیده می شود. این بخش در حقیقت تشریح نقاط مواجهه با دشمن، ابزار مواجهه، روشهای تهاجم و روشهای مقابله با تهاجم، اهداف تهاجم و نیروهای درگیر در دو جبهه حق و باطل می باشد.بخش چهارم: مدیریت فرهنگی رویکرد رهبری به حوزه فرهنگی رویکردی است ایدئولوژیک و هدفمند. ایشان متاثر از مبانی اندیشه دینی و در راستای اهداف نظام سیاسی اسلام، حکومت را مسئول و موظف به دخالت در حوزه فرهنگ می داند. بنابراین دولت وظیفه دارد بر فرهنگ کنترل و نظارت داشته باشد و آنرا در جهت نیل به اهداف متعالی نظام اسلامی هدایت کند. این بخش شامل فصلهای زیر است:ـ مفهوم مدیریت فرهنگی ، تعریف، اهمیت و ابزار کار فرهنگی ـ ضرورت دخالت در امر فرهنگ ، وظایف حکومت در قبال فرهنگ ـ وظایف ، الزامات مبنایی و نواقص کار شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان متولی اصلی امر فرهنگ بخش پنجم: تبليغ و نشر فرهنگ، عوامل و ابزار آن از نظر رهبر انقلاب تبلیغ و نشر فرهنگ دارای ابعاد و عناصر گوناگونی است. ایشان دایره تبلیغ و نشر فرهنگ و عوامل نهادی و ابزار و وسایل آنرا متنوع و متکثر می بینند. نکته ای که در اینجا باید به آن توجه کرد نگاه ابزاری رهبری به مقوله هایی مثل هنر و ادبیات است. ایشان هنر و ادبیات را جزئی از اجزا فرهنگ می دانند اما در عین حال تاکید دارند که هنر و ادبیات قالبهایی هستند که مفاهیم و معانی متفاوتی را می توانند حمل بکنند که هم می توانند در خدمت فساد و انحطاط باشند و هم می توانند خادم اصلاح و تکامل. در این بخش همه عوامل و نهادهایی که از نظر رهبری در تولید و نشر فرهنگ موثرند در فصولی جداگانه آمده اند:فصل اول: نهاد منبر از نظر رهبری تبلیغ سنتی که در مساجد و تکایا به شکل سخنرانی و خطابه و چهره به چهره صورت می گیرد یکی از موثرترین شیوه های نشر فرهنگ می باشد. در این فصل مباحث زیر آمده است:مفهوم و اهمیت تبلیغ، اهداف تبلیغ، پایگاه‌های تبلیغ، مخاطبان تبلیغ، محتوای تبلیغ، سازماندهی تبلیغ، شرایط و بسترهای لازم برای تبلیغ ،آفات تبلیغ.فصل دوم: هنر مداحی از نظر رهبری هنر مداحی یکی از ابزار موثر نشر فرهنگ شیعی و انقلابی است.مفهوم و اهمیت مداحی، ارکان مداحی، اهمیت شعر، نقاط قوت و ضعف فرهنگ مداحی، وظایف مداحان و… از جمله مباحث این فصل می باشد.فصل سوم: هنر هنر از نظر رهبری ابزاری است بسیار موثر در نشر و ترویج هر نوع فرهنگی. این دسته از هنرها شامل سینما، موسیقی و نمایش است:اهمیت هنر، اهمیت سینما، اهمیت موسیقی، چیستی و ماهیت هنر از دیدگاه اسلام، ویژگی عمومی هنر، الگوی مطلوب هنری، وضعیت هنر در جهان امروز و در کشور، وظایف جامعه و متولیان درخصوص هنر و… بخشی از رئوس مطالب فصل سوم می باشد.فصل چهارم: ادبیات ادبیات از نظر رهبری ابزار بسیار مهمی است که در نشر فرهنگ کاربرد موثری دارد. این فصل شامل مباحث زیر می باشد:اهمیت ادبیات، اهمیت نقد ادبی، اهمیت شعر، اهمیت محتوا در شعر، الزامات و شرایط ارتقا شعر و شاعری، اصول شعر، وضعیت کنونی شعر، ظرفیت و اهمیت زبان فارسی، وظایف و الزامات جهت توسعه و ترویج زبان فارسی، عوامل انحطاط زبان فارسی، ضرورت و شیوه نوسازی و ترویج زبان فارسی.فصل پنجم: صدا و سیما مباحث فصل: اهمیت و کارکردهای رسانه، اهداف صدا و سیما، وضعیت رسانه‌ای دنیا، وضعیت موجود صدا و سیما، وظایف کلی متولیان و مسئولان صدا و سیما، شروط موفقیت رسانه ملی در مأموریت‌های خود، راهبردهای صدا و سیما.فصل ششم: مطبوعات به عنوان یک عامل موثر بر نشر فرهنگ شامل مباحث زیر است:جايگاه مطبوعات، وظایف مطبوعات، چگونگی استفاده از مطبوعات در تهاجم فرهنگی، وضعیت مطبوعات، كيفيّت مطبوعات كشور، مقایسه وضعیت مطبوعات در گذشته با حال، نقاط ضعف مطبوعات، تقسيم بندى مطبوعات كشور در ارتباط با نظام، روش برخورد نظام با اقسام مطبوعات، ویژگیهای یک روزنامه خوب.فصل هفتم:آموزش و پرورش به عنوان یک عامل موثر بر نشر فرهنگ شامل مباحث زیر است: جایگاه معلم در فرهنگ غربی، جایگاه معلم در فرهنگ اسلامی، اهمیت آموزش و پرورش در تولید و نشر فرهنگ.فصل هشتم: دانشگاه به عنوان یک عامل موثر بر تولید و نشر فرهنگ شامل مباحث زیر است:نقش دانشگاه و دانشگاهیان در فرهنگ، جریان اسلامی شدن دانشگاهها، اهمیت اصلاح دانشگاه، عامل و تاریخچه جدایی دین از دانشگاه، عوامل و الزامات اسلامی شدن دانشگاه و اهمیت خودسازی دانشجو و دانشگاهی فصل نهم :حوزه به عنوان یک عامل موثر بر تولید و نشر فرهنگ شامل مباحث زیر است:چه نیازی به حوزه است؟ الزامات و نیازهای فرهنگی حوزه، چالش‌های حوزه، مفروضات در مورد نوع ارتباط حوزه و حکومت اسلامی، مسئولیت‌های حوزه، تکالیف فرهنگی حوزه، اقتضائات روحانیت برای انجام موثر تکلیف بخش ششم: صدور و انتشار فرهنگ انقلاب آنچه در بخشهای قبلی آمده است غالبا در قلمرو جغرافیایی ایران معنا و مفهوم پیدا می کند. اما رهبر انقلاب با تأسی از امام راحل (ره) معتقدند باید برای نشر و صدور فرهنگ انقلاب به سایر نقاط عالم برنامه ریزی کرد. این مضمون بخشی است از موضوع کلی جبهه فرهنگی اما در قلمرو جامعه جهانی. مباحث این بخش عبارتند از:مفهوم صدور فرهنگ، ضرورت صدور فرهنگ انقلاب، چگونه فرهنگ انقلاب صادر می‌شود، مهمترین شیوه‌های فرهنگ سازی و صدور انقلاب.