جایگاه «رویکرد اسلامی»
به معماری در ایران معاصر(۱۳۷۰-۱۳۸۹)*
نمونه: پژوهش های منتشر شده در سال های ۱۳۷۰-۱۳۸۹
دکتر محمدجواد مهدوی نژاد
هویت ایرانی ـ اسلامی، مقول های پویا و در جریان به شمار می آید که بیانگر ویژگی های فرهنگی و مشخصات این سرزمین است. دستیابی به معماری با هویت موضوعی بسیار پراهمیت در معماری معاصر ایران است؛ زیرا حاصل قرن ها تجربه معماران و هنرمندان سنتی ایران زمین، بناها و یادگارهایی است که اکنون از آنها با عنوان «معماری اسلامی ایران» یاد می نماییم.
در روزگار معاصر، بحران هویت و بی نظمی چهرۀ شهرها و بناها، ارزش های نهفته در تجارب گذشتگانمان را هر روز بیش از پیش نمایان می سازد. این بی هویتی تا جایی پیش رفته که در روزگار معاصر نمی توانیم ارتباطی منطقی با معماری گذشته برقرار نماییم. رویکرد اسلامی ازجمله مباحثی است که پس از نفوذ فرهنگ مدرن در شهرها و جوامع اسلامی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین در چنین شرایطی، طبق سند چشم‌انداز بیست ساله ایران اسلامی و فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص تحول در علوم انسانی، هنر، نقش مهمی را در این حوزه ایفا می کند و برای دستیابی به علوم انسانی اسلامی و به تبع آن معماری اسلامی به معنای کامل کلمه، بایستی در ابتدا دریابیم که در چه شرایطی قرار داریم. بدین دلیل مطالعه حاضر روی بیست سال اخیر تمرکز می کند که بتواند در یک نگاه جامعنگر شرایط امروزین ما را توصیف نماید. درواقع علوم انسانی به ما کمک می‌کند تا اعمال و رفتارهای انسان و انگیزه‌هایی که فرد در کنش های فردی یا جمعی‌اش ممکن است داشته باشند را بتوانیم بفهمیم. اهمیت، ارزش و اعتبار علوم انسانی در برگیرنده کلیه زمینه های فعالیت انسان از جمله هنر است.
معماری و هویت اسلامی
هویت از مباحث کلان در فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی محسوب می‌شود که در یک محیط زمانی (عصر و دوره حاضر) و مکانی (محدوده جغرافیایی زندگی) شکل می‌گیرد و قوام می‌یابد. با توجه به متون اسلامی و فرهنگی ایرانیان، اصول سازنده شخصیت و هویت یک فرد مسلمان برگرفته از دین اسلام است. این اصول، پردازندۀ رفتار و هنجارهای اجتماعی مسلمین است که کلیه امور ازجمله هنر و معماری آنها را به سمت و سویی مشخص هدایت نموده است. درواقع، اثر باهویت، اثری است که وابسته به یک هویت پایدار (مذهبی، ملی، نژادی و …) و هنجارهای جمعی باشد. معماری اسلامی از آن روی دارای هویت دانسته می‌شود که مظهر و تجلی اصول پایداری است که معماران و به واسطه آن، معماری را جهت و شکل می‌دهد؛ اصولی چون وحدت، حکمت و صداقت. مهم‌ترین این اصول نمادگرایی و رمزپردازی است که به معنای ساحتی معنوی دادن به هر چیز و هر شیء مورد نظر هنرمندان مسلمان بوده که برای هر عمل و پدیده‌ای، اصلی آسمانی و معنوی قائل بوده‌اند. از لحاظ تاریخی، معماری، اولین هنری به شمار می‌آید که خود را با هویت و مفاهیم اسلامی سازگار نمود و از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گرفته است وِلت می‌گوید: اقبال مسلمانان به این هنر موجب گردید تا سال‌ها به عنوان تنها هنر اسلامی به درج مفاهیم دینی و مذهبی اسلامی بپردازد. این امر تا آنجا ادامه یافت که در ذهن اغلب مردم با شنیدن واژه هنر اسلامی اولین چیزی که مورد توجه قرار می‌گیرد معماری اسلامی است.
منظور از مبانی معماری اسلامی ـ ایرانی عبارت است از: اصول و روش‌هایی که در ابتدا ریشه در اعتقادات و باورهای آسمانی و معنوی ایرانیان داشته و سپس بدون انقطاع تاریخی در اثر ممارست و حقیقت‌جویی و نوگرایی ایرانیان در تماس با سایر تمدن‌ها بر پایه جهان‌بینی ایرانی ـ اسلامی، راهنمای پدیدآورندگان آثار برجسته بوده است؛ همچنین می‌توان به‌عنوان اصولی ثابت از آنها یاد کرد که طی قرون متمادی، تجلی کالبدی آنها تا حدودی متفاوت و با توجه به زمان و مکان و امکانات در دسترس، در تغییر و تحول و تکامل بوده‌اند.
مفهوم هویت در معماری اسلامی، با نیازهای افراد مرتبط است و زمان حال را شامل می‌شود. هویت، مفهومی پویاست که در گذر زمان دچار تحول می‌شود و تأثیرپذیری از زمان و روح زمانه، از ضروریات وجودی آن است. پس از گذشت سال‌ها و تسلط فرهنگ مدرن در جوامع اسلامی فضایی جدید در عرصۀ هنر و معماری اسلامی ترسیم شده است و رواج الگوهای معماری و شهرسازی بیگانه در کشور کماکان ادامه دارد.