پژوهشگران حوزه تمدن پژوهی در هفتمین نشست اساتید منتخب علوم انسانی اسلامی با موضوع «مطالعات نظری تمدن نوین اسلامی»، گرد هم آمدند و آخرین دستاوردهای این عرصه را مورد نقد و بررسی قرار دادند.
به گزارش روابط عمومی مجمع عالی علوم انسانی اسلامی هفتمین نشست اساتید منتخب علوم انسانی اسلامی با موضوع مطالعات نظری تمدن نوین اسلامی، پنجشنبه ۳ بهمن ماه ۱۳۹۸ در بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد.
در این نشست که به همت مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا و با همکاری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم و دانشگاه جامع امام حسین(ع)، در سالگرد دیدار محققان و اندیشمندان حوزه تمدن نوین اسلامی با رهبر معظم انقلاب اسلامی برگزار شد، مقالات و ایده های 13 نفر از پژوهشگران حوزه تمدن پژوهی ارائه شد و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
لزوم شکل گیری دانش حکمرانی اسلامی در خط مطالعات تمدن نوین اسلامی
حجت الاسلام دکتر رضا غلامی، رئیس شورای سیاست گذاری مجمع عالی علوم انسانی اسلامی در ابتدای این نشست گفت: سلسله نشست های اساتید منتخب علوم انسانی چهار هدف مهم را دنبال می کند؛ یک. زمینه سازی برای ارائه دیدگاه های برجسته تر در باب مهم ترین مسائل نظری؛ دو. ایجاد یک فرصت مناسب برای نقد و تعاطی افکار در یک جمع درجه یک؛ سه. شناسایی خلأها و ضعف های نظری و راه های جبران آن و چهار. فراهم سازی بستر همدلی، همکاری و هم افزایی اساتید و محققان گرامی و شکل گیری کارهای مشترک.
وی اظهار داشت: در ارتباط با بحث تمدن نوین اسلامی، خوشبختانه طی ۵-۴ سال اخیر شاهد شکل گیری کارهای علمی متنوع و متکثری در این عرصه هستیم و روند اندیشه ورزی و تولید ادبیات علمی در زمینه تمدن نوین اسلامی سرعت پیدا کرده و می توان امید داشت این عرصه مطالعاتی در آینده نزدیک به یکی از پر رونق ترین عرصه های مطالعاتی در علوم انسانی تبدیل شود.
وی با بیان اینکه نباید مطالعات تمدن نوین اسلامی به یک حرکت تبلیغی، شعاری و بی مایه تبدیل شود، تأکید کرد: باید تلاش کنیم زمینه بروز و ظهور اندیشه های متنوع در این عرصه فراهم شود و به شکل گیری مطالعات میان رشته ای در باب تمدن نوین اسلامی به معنای دقیق کلمه توجه لازم صورت بگیرد.
حجت الاسلام غلامی با تأکید بر توجه به بنیادهای نظری تمدن نوین اسلامی، عنایت به پژوهش های تطبیقی و همچنین توجه به تحولات عظیمی که فضای مجازی ایجاد نموده است را خواستار شد.
وی تصریح کرد: قلمرو مطالعات تمدنی محدود به علوم انسانی و اجتماعی یا هنر و معماری نیست و باید باب ورود این بحث به علوم گوناگون اعم از علوم پایه، علوم فنی و مهندسی و علوم پزشکی باز شود.
وی همچنین بر ضرورت گفتگو و تضارب افکار با متفکران دنیای اسلام نیز در این راستا تأکید کرد.
وی با بیان اینکه حکمرانی با دانش حکمرانی یکی نیست، گفت: حکمرانی اسلامی دانشی است که با تولید راهبردها، روش ها، قواعد، مدل ها، مکانیزم ها، ابزارها و نهادهای گوناگون، فرصت های لازم را برای پیوند دادن مطالعات نظری به مطالعات کاربردی در عرصه حکومت فراهم می کند.
سه نظریه رقیب بحث تمدن نوین اسلامی
موسی نجفی، استاد تمام علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این همایش گفت: از زمان ورود اسلام به ایران، ما در دو دوره مهم قرون اولیه اسلامی و عصر صفویان، به نمونه عالی از تمدن دست یافتیم. از این رو با این دو میراث «تمدن اسلامی ایرانی» و «تمدن شیعی ایرانی» می توانیم به تعامل با تمدن غرب بپرازیم.
وی افزود: بحث تمدن نوین اسلامی سه نظریه رقیب دارد؛ یکی با بحث جنگ تمدنها که با برتری تمدن غرب تمام می‌شود، دیگری با بحث پایان تاریخ که در آن نیز لیبرالیسم حرف آخر را می زد و نظریه آخر پست مدرنیسم است که بی اندازه به حوزه تفکرات اسلامی وارد شده است.
نجفی با بیان اینکه نظریه تمدن نوین با این سه نظریه می تواند جایی برای خود پیدا کند، گفت: تمدن نوین اسلامی آماده است بهتر از وضع فعلی و قبل از وضع مهدویت باشد.
نهاد علم تمدن ساز و الزامات آن
حجت الاسلام مصطفی جمالی، عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم به عنوان دومین سخنران این نشست علمی با ارائه پژوهش خود با موضوع «نهاد علم تمدن ساز و الزامات آن» اظهار کرد: علم تمدن ساز علمی است که مبتنی بر ایدئولوژی اسلامی و جهان شمول باشد و عقلانیت منسجم را در جامعه جهانی ایجاد کند و به دنبال تغییر مفاهیم، تعاریف حاکم و معادلات تغییر پدیده ها در ادبیات جهانی است.
حجت الاسلام جمالی تأکید کرد: برای رسیدن به تمدن اسلامی، علوم اسلامی باید قدرت تصرف در پدیده‌ها را داشته باشد و خروجی علوم اسلامی، ارائه معادلات تغییرکیفی و کمی در عالم انسانی و عالم طبیعی مبتنی بر مبانی و آرمان های اسلامی باشد.
وی ضمن تأکید بر ضرورت حرکت به سمت شکل دهی یک نهاد علم تمدن ساز در عین حفظ هویت حوزه، دانشگاه، و مراکز کارشناسی، گفت: جهت تحقق این مهم لازم است تحولی جدّی در « فرهنگ، فلسفه و زیرساخت» علم ونهاد علم کشور صورت بگیرد.
هسته معنای تمدن به معنای محدود کردن خشونت در روابط بین انسان هاست
محمد رضا بهمنی، عضو هیئت علمی پژهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در تشریح رویکرد تمدنی گفت: برای یافتن ابعاد و مولفه های رویکرد تمدنی به سیر تکوینی مفهوم تمدن باید توجه شود.
بهمنی اظهار داشت: مختصات رویکرد تمدنی را می توان در چهار گروه برجسته‌سازی نمود. این ۴ گروه شامل، تمدن به مثابه «پدیده‌ای تاریخی»، «فرآیند حرکت به وضعیت برتر»، «نظام‌واره‌های زنده اجتماعی» و «سلوک زیست و تعامل گروههای انسانی» می شود و از منظر تحلیل عناصر درونی تمدنها، عناصری مانند، اخلاق، دین و زبان در هر یک از گروههای یاد شده می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
وی افزود: تمدنها کل های یکپارچه‌ای هستند شبیه موجودات زنده که رشد، بلوغ و زوال را از سر می گذرانند. وقتی سخن از نظام واره‌های اجتماعی درمباحث تمدنی می‌شود، مقوله‌هایی همچون انتظام‌بخشی و به نظم‌آوری ارتباطات اجتماعی و همچنین مهار خشونت در این عرصه مورد توجه قرار می‌گیرد. به لحاظ جوهری، هسته معنای تمدن به معنای محدود کردن خشونت در روابط بین انسان ها در دو سطح کلان (گروههای انسانی جوامع و ملت‌ها) و سطح خرد (سلوک تک تک انسان ها) مورد بررسی قرار گرفته است.
تمدن وقتی ظهور می کند که جامعه تاب آوری داشته باشد
تقی پارسامهر، عضو هیئت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، در این نشست علمی به تبیین مقاله خود با عنوان «گذار به تمدن نوین اسلامی از طریق تاب آورسازی جامعه ایرانی در مقابل عدم قطعیت های آینده» پرداخت و گفت: توفیق در امر پی ریزی جامعه و تمدن اسلامی در برقراری نسبت مطلوب تمدن با پایداری جامعه در افق بلندمدت است، زیرا تمدن امری بلندمدت است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) معتقد است: تاب آورسازی، رویکردی انضمامی با توجه به واقعیت شرایط جامعه ایرانی، برای ریل گذاری جامعه اسلامی ایرانی به سوی ایجاد جامعه پایدار است و تاب آوری واسطه ای برای گذار به جامعه پایدار است و جامعه پایدار زمینه‌ساز آینده تمدنی است.
نقش اندیشه توده مردم در پیدایش تمدنها
حجت الاسلام محسن الویری، استاد دانشگاه باقر العلوم(ع) نیز در این نشست گفت: نظام اندیشه‌ای وقتی از صفحه ذهن یک اندیشمند بیرون بیاید و در جامعه بروز و ظهور کند، می‌تواند بر سبک زندگی روزمره، نظامهای اجتماعی، روابط اجتماعی و نهادهای اجتماعی اثر بگذارد.
الویری با بیان اینکه اندیشه اسلامی در آستانه ایجاد یک تمدن نوین، ناگزیر از عبور میان توده‌های مردم است، ابراز کرد: خلقیات و روحیات مردم اگر به حال خود رها شود می‌تواند این اندیشه حیات‌بخش را به انحراف و انحطاط بکشاند.
ظرفیت و امکان ازدواج فراتمدنی در توسعه اسلام
حجت الاسلام احمد رهدار عضو هيأت علمي دانشگاه باقرالعلوم (ع) قم، در این نشست علمی به تبیین ایده خود با عنوان «ازدواج تمدني؛ دلايل، رويكردها، بايسته‌ها و نتايج» پرداخت و عنوان کرد: در دوره معاصر، به دليل رشد تكنولوژی های ارتباطاتی برخلاف دوره‌های طولانی از تاريخ بشر، بیشتر امكان ازدواج با همسرانی غريبه و دوردست، فراهم آمده است.
وی به بررسی ادله نقلی، عقلی و تجربی اين نوع ازدواج و نتايج و پيامدهای آن به‌ويژه از حيث تأثير بر تحقق و بسط تمدنی پرداخت و عنوان کرد: آيات و رواياتی که به امر ازدواج تأکید دارند، به‌طور كلي، ازدواج تمدنی و استحباب آن را تجويز می کند.
عضو هيأت علمي دانشگاه باقرالعلوم (ع) قم همچنین تصریح کرد: امتزاج فرهنگ‌ها كه هم‌افزايي آن‌ها را در پي دارد، امتزاج ژن‌ها كه باعث تكثر نقش‌ها در تمدن مي‌شود و در نهایت امتزاج زبان‌ها كه به دليل رابطه زبان و علم، باعث ورود علم‌هاي گوناگون به ساحت تمدن مي‌شود، بخشي ازدلايل عقلي هستند كه توجيه‌گر اين نوع ازدواج است.
آیا مستضعفان می توانند تمدن بیافرینند؟
حجت الاسلام حبیب الله بابائی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این نشست علمی به ارائه مقاله خود با عنوان «امکان تمدن در در وضعیت استضعاف از منظر قرآن» پرداخت و گفت: استضعاف به معنای القای ضعف و پیدا کردن نقطه‌های ضعف و به معنای ضعیف شمردن و یا ضعیف کردن چیزی است.
این کارشناس حوزه تمدن پژوهی افزود: استضعاف دارای سطوح خرد و کلان (استضعاف تمدنی) است و آیاتی که در کلام نورانی وحی وجود دارد بر استضعاف کلان اشاره می کند. استضعاف همواره عامل ضعف نیست، بلکه می‌تواند زمینه‌ای باشد که فرد استضعاف شده در مسیر مقاومت و ایستادگی و در جهت رشد و تعالی قدم بردارد.
وی تآکید کرد: اگر اراده فرد در برابر استضعاف‌گر بر تسلیم و تمکین تعلق بگیرد، بی شک استضعاف هم به ضعف و ناتوانی منتتهی خواهد شد و اگر اراده انسانی بر مقاومت و ایستادگی تعلق بگیرد، عملاً استضعاف به قوت و رشد فرد مستضعف منجر خواهد شد. اقتدار، ایمان و عمل صالح موجب رفع استضعاف نمی‌شود، ولی می‌تواند زمینه ساز شکل گیری تمدن اسلامی در دوره غیبت و آنگاه ظهور امام عصر(عج) بشود.
نظام مردمسالاری ما بسترهای لازم برای شکل گیری تمدن نوین را دارد
حجت الاسلام مهدی امیدی، عضو هیأت علمی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در ادامه این نشست گفت: نظام مردم سالاری دینی منافع فردی را با مصالح جمعی نزدیک کرده، به آزادی در کنار الزامات قانونی اهمیت داده، مدارای سیاسی را در چارچوب قانون رعایت می‌کند، به مشارکت فعال شهروندان در تعیین سرنوشت خود احترام می‌گذارد و بسترهای لازم را برای ایجاد رقابت سالم و افزایش مشارکت مدنی فراهم می‌سازد.
وی ادامه داد: اسناد بالا دستی نظام جمهوری اسلامی از جمله قانون اساسی و سند چشم انداز ۲۰ ساله، ساختار نظام مردمسالاری دینی را به گونه ای ترسیم کرده است که علاوه بر اینکه معطوف به «وحدت امت» و شکل گیری «اتحادیه امت اسلامی» است، ناظر به نیازمندی های متکثر ملی و مسائل سرزمینی است. جمهوری اسلامی در صحنه عمل نیز به این دو رویکرد ملتزم بوده است و از این رو با وجود برخی کاستی ها، از انعطاف ساختاری لازم برای ایجاد تمدن نوین اسلامی برخوردار است.
امکان سنجی مهندسی تمدن نوین اسلامی
حجت الاسلام محمد رضا خاکی قراملکی، عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی، در این نشست به ارائه مقاله خود با عنوان «امکان سنجی مهندسی تمدن نوین اسلامی از منظر مدل ارتباطی دین و علم مدرن در اندیشه علامه جوادی آملی» پرداخت و گفت: مدل ارتباطی میان دین و علوم و به تبع مدل ارتباطی معرفت دینی و معرفت علمی تعیین می‌کند که ما نیازمند تأسیس یک تمدن جدید هستیم یا تمدن های بشری موجود و ابزارهای تمدنی آن می تواند اهداف و مطلوبیت های ما را محقق کند و نیازی به تأسیس تمدن وجود ندارد.
وی افزود: الگو و مدل ارتباطی که میان دین در معنای حداکثری و علم جدید اخذ کرده، تولید علم دینی را امری ممکن و مطلوب تلقی کرده و در نتیجه از این رهگذر، تأسیس تمدن اسلامی ممکن و مطلوب است.
تبیین مفهوم ایام الله می تواند مبنایی در تعریف و کارکرد تمدن ایجاد کند
محمدهادی همایون، استاد دانشکده گروه فرهنگ و تمدن دانشگاه امام صادق(ع)، در این نشست علمی به موضوع «رابطه میان ایام‌الله و نقش آن در مطالعات تمدنی» پرداخت و گفت: تبیین مفهوم ایام الله مشتمل بر سه حقیقت ظهور، رجعت و قیامت و برقراری رابطه ظاهر و باطن میان آنان می‌تواند مبنایی قویم را در تعریف و کارکرد تمدن ایجاد کند.
استاد دانشکده گروه فرهنگ و تمدن دانشگاه امام صادق(ع)، افزود: در این صورت کلیت تاریخ به عنوان یک حرکت پیوسته در راستای استقرار تمدن اسلامی قابل تعریف بوده و دامنه این تمدن را از ابتدای خلقت بشرتا ظهور و سپس از آنجا تا رجعت و قیامت گسترده می کند
ضرورت تبیین نسبت فقه نظام و علوم انسانی در راستای تمدن سازی
حجت الاسلام دکتر امین رضا عابدی نژاد، استاد سطح عالی حوزه در این همایش گفت: فقه نظام، رویکردی است فقهی که عهده‌دار کشف و استنباط احکام نظامواره جامعه اسلامی در ابعاد متنوع آن است.
وی با بیان اینکه در واقع اهداف فقه نظام از یک سو بر اهداف علوم انسانی منطبق است و از سوی دیگر بر احکام و اعتبارات کلاننظام اجتماعی، گفت: از این رو پذیرش این تصویر از رابطه میان علوم انسانی، فقه نظام را روشن می‌کند و نقش آن را در تحقق تمدن نوین اسلامی روشن می‌کند.
وی بیان کرد: شرط تحقق و تکوین تمدن نوین اسلامی، نگاه و رویکرد ایجابی به علوم انسانی و توجه به نقش این علوم در تأسیس تمدن نوین اسلامی است. مقصود از رویکرد ایجابی در زمینه علوم انسانی آن است که اینگونه علوم از بعد تجویزی خود و به عنوان علومی برای تغییرات مطلوب اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.
وی در پایان سخنان خود گفت: راهی برای رسیدن به تمدن اسلامی نداریم مگر اینکه منطق فقه نظام را با تمام مولفه ها ببینیم و آن را تبیین کنیم.
الگوی تصرف، تنها نسخه ممکن و واقعی مواجهه با تمدن غرب
حجت الاسلام سیدمحمدحسين متولی امامی، مدیر مسئول موسسه مطالعات تمدن اسلام (متا) نیز در این نشست گفت: خروج از وضع موجود و حركت به سوي تمدن نوين اسلامي، نيازمند تعيين موضع‌گيری در برابر تمدن موجود غربی است.
این پژوهشگرحوزه تمدن گفت: بزرگ‌ترين مسأله امروز جمهوري اسلامي و حتي جهان اسلام، چگونگي مواجهه با تمدن غرب و سيطره فرهنگي آن است.
مدیر مسئول موسسه مطالعات تمدن اسلام (متا) تصریح کرد: جمهوری اسلامي در تعامل با تمدن غرب، به الگوهایی همچون، طرد کامل غرب، پذيرش کامل غرب، گزينش و انتخاب که در تجربه بسياری از کشورهاي اسلامي از جمله بسياري از بخش‌هاي مديريتي جمهوری اسلامي در چند دهه اخير تجربه شده است و در نهايت الگوی تصرف که در رفتار اجتماعي برخي از عالمان شيعي از جمله حضرت امام (ره) قابل تبيين است.
به اعتقاد این پژوهشگر، الگوی تصرف، تنها نسخه ممکن و واقعي، پيش روی مديران جمهوری اسلامي بوده و تمامی نسخه‌های ديگر، يا امکان تحقق عيني ندارد و يا مستقيم و غيرمستقيم موجب استحاله فرهنگ اسلامي در تمدن غربي خواهد شد.
تحليل حرکت تاريخي ملت ايران به سوی تمدن‌سازی
حجت الاسلام ابوذر مظاهری، عضو هيئت علمی مؤسسه آموزشي ـ پژوهشي امام خميني (ره)، نیز به عنوان آخرین سخنران به ارائه مقاله خود با عنوان «تحليل حرکت تاريخي ملت ايران به سوی تمدن‌سازی مبتني بر روند‌شناسی تاريخی» پرداخت و گفت: در تاريخ ايران اسلامي دو روند عام (حقانيت تشيع و روند پيشروی آن در تاريخ) و خاص (حرکت تکاملي ايران اسلامي در جهت دستيابي به تمدن‌نوين اسلامي) با يکديگر تلفيق شده و ايران را به وضعيت کنوني رسانده است.
وی گفت: در تاريخ هر ملتي شناسايي روندها راهگشای بررسي و ترسيم آينده آن ملت خواهد بود و به اذعان روند پژوهان و آینده پژوهان حرکت تاريخی ملت ايران آن را در مسير تکامل تاريخی قرار داده که به تمدنی نوين منتهی می شود. ملت ايران با انطباق روند خاص تاريخ ايران اسلامي با روند عام تاريخ بشريت به يک رشد تاريخي دست يافته که تا انقلاب اسلامي امتداد يافت. انقلاب اسلامي نيز با تداوم و ايجاد خودآگاهي نسبت به اين «روند» تاريخي مي‌تواند به «آينده محتمل» خودش يعني «تمدن نوين اسلامي» دست يابد.